Genij britkog jezika: Skender Kulenović, bh. književnik i akademik

3,2K

Već sa 17 godina, u trećem razredu gimnazije, napisao je svoje prvo književno djelo, sonetni vijenac “Ocvale primule”. Njegov otac Salih-beg, ne mogavši se pomiriti s novonastalom teškom situacijom i siromaštvom, odao se alkoholu i upropaštavajući sebe, upropaštavao je vlastitu porodicu. Za razliku od ratnih poema, koje je pisao kao idealist, sonete je pisao ogorčeni i poniženi politički disident Kulenović

Prije 43 godine, 25. januara 1978., zauvijek je napustio ovaj svijet jedan od najvećih sinova Bosne i Hercegovine, patriot, književnik i akademik Skender Kulenović, ali njegove pjesme, poeme, komedije, eseji, kritike, putopisi, crtice, priče i romani žive i danas. Ostavio nam je u amanet neprocjenjivo kulturno-historijsko blago, ne samo Bosne i Hercegovine nego i cijele naše regije, djela u kojima je opisivao događaje u periodu između dva svjetska rata, tokom Drugog svjetskog rata, u kojem je i sam učestvovao kao vojnik NOB-a, te u postratnoj socijalističkoj Jugoslaviji. U realne, bez imalo uljepšavanja opise tadašnje stvarnosti unosio je lične doživljaje i emocije, pišući ih visokosofisticiranim jezikom, što Kulenovićeva djela svrstava u najvrjedniju književnost svih vremena stvaranu na prostoru nekadašnje Jugoslavije.

U Bosanskom Petrovcu, gdje je rođen, 2. septembra 1910. godine, završio je osnovnu školu, u Travniku Jezuitsku gimnaziju, a potom studirao pravo na Zagrebačkom univerzitetu. Studij prava napustio je 1935. godine i posvetio se književnosti i novinarstvu. Već sa 17 godina, u trećem razredu gimnazije, napisao je svoje prvo književno djelo, sonetni vijenac “Ocvale primule”, ciklus od pet soneta objavljen u gimnazijskom listu „Hrvatska vila“ u Travniku, 1927. godine.

–  Te pjesme najviše i volim. One su nastale kad sam prvi put zaplakao za djetinjstvom i djetetom, u trenutku kad sam osjetio prerani dolazak tjeskobe, gorčine i usamljeništva, koji me nikad više nisu ostavljali – govorio je Skender o svojim „primulama“.

Nakon objavljivanja svojih prvih soneta, Kulenović je sarađivao u brojnim listovima i časopisima, a 1937. godine s Hasanom Kikićem i Safetom Krupićem pokrenuo je u Zagrebu časopis „Putokaz“, namijenjen „naprednoj, duhovnoj orijentaciji muslimana“, koji je izlazio samo tri godine.

Otac alkoholičar

Kao potomku jedne od najpoznatijih i najbogatijih begovskih porodica, za koju zbog prezimena mnogi historičari tvrde da vodi porijeklo od Kulina bana, Skenderovo rano djetinjstvo bile je sretno i bezbrižno. Međutim, agrarna reforma u vrijeme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, koja je najviše oštetila bogate begovske porodice, osiromašila je i Skenderovu porodicu. Njegov otac Salih-beg Kulenović, ne mogavši se pomiriti s novonastalom teškom situacijom i siromaštvom, odao se alkoholu i upropaštavajući sebe, upropaštavao je vlastitu porodicu.

Posljedice očevog opijanja i teških uvjeta života po Skendera su bile potucanje po đačkim i studentskim domovima, loša ishrana i neimaština. Te traume iz rane mladosti pamtio je cijeloga života, ali su one istovremeno jačale njegov duh i gradile karakter. Sumorni porodični odnosi odrazili su se i na Skenderovu braću, koji su kao i on vrlo mladi napustili rodni dom i grad. Muhamed je još kao maloljetan otišao u Krakov, u Poljsku, gdje je završio Likovnu akademiju, a Muzafer u Beograd na studij prava, koji je napustio zbog fudbala, jer je bio jedan od najtalentiranijih fudbalera svoje generacije. Sva trojica braće bili su veliki patrioti i mnogo se žrtvovali u borbi protiv fašističkih vlasti tokom Drugog svjetskog rata. Nažalost, samo je Skender preživio.

Teške porodične odnose Kulenović je najbolje opisao u poemi simboličnog naslova „Na pravi sam ti put, majko, iziš’o“, koja je, ustvari, njegova ispovijest o životu, ali i priča o položaju tadašnjih žena, majki, koje su svoj vijek provodile u “četiri duvara”:

Pred svitanja, prigušiv dah i lampu,

uz mrtvi sokak batrgav mu je korak osluškivala.

Pijanom, kundure mu ubljuvane odvezivala.

Stranca, pitomošću srne zalud je prodobrivala.

Voskom podova i mirisom mivene puti,

svjetlinom odaja i grla, kajmakom na kahvi,

cimetom jela i tijela, zalud ga je dočekivala:

Sljepoočice nikad joj ne dirnu dlanovima dragosti,

Već je istrga kliještima požude.

Vijećnik ZAVNOBiH-a

Godine 1941., na početku Drugog svjetskog rata, Skender se iz Zagreba ilegalno prebacio u Bosnu i Hercegovinu i stupio u redove Narodno-oslobodilačke borbe kao član Prvog partizanskog odreda Bosanske krajine. Na Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a, održanom u noći 25. i 26. novembra 1943. godine u Mrkonjić Gradu, kojem je prisustvovao kao vijećnik, izabran je za sekretara Narodne skupštine Federativne Narodne Republike Jugoslavije.

Književni i publicistički rad Kulenović nije zanemarivao ni u ratu, pišući poeme i uređujući listove „Bosanski udarnik“, „Glas“ i „Oslobođenje“. Poeme „Stojanka majka Knežopoljka“, „Na pravi sam ti put, majko, iziš’o“, „Pisma Jove Stanivuka“ i „Ševa“ svjedočanstva su ratnog vremena, tadašnjeg života i dešavanja na našim prostorima. Najpoznatija ratna poema mu je „Stojanka majka Knežopoljka“, koja je, ustvari, Skenderov bunt protiv nemilosrdnog fašističkog terora, naročito nad civilnim stanovništvom.

Poslije rata Kulenović je imenovan direktorom Drame Narodnog pozorišta u Sarajevu, a uporedo je uređivao časopise „Pregled“, „Književne novine“ i „Novu misao“. Od 1957. do 1970. bio je dramaturg Narodnog pozorišta u Mostaru, a kasnije urednik u beogradskoj „Prosveti“. Godine 1974., dobio je Zmajevu nagradu za književno djelo. Bio je član svih triju jugoslavenskih akademija nauka i umjetnosti: ANUBiH, SANU i HAZU. Osim navedenih poema i soneta, napisao je i komedije „Djelidba“, „Večera“ i „A šta sad?“, zbirku pjesama „Soneti“, zbirku pripovijedaka „Divanhana“, priče za djecu „Gromovo đule“ i „Šarenka“, te roman „Ponornica“.

Politički prognanik

Prvih godina nakon Drugog svjetskog rata Kulenović je bio veoma priznat i cijenjen književnik, kulturni i politički radnik, a njegova djela proglašavana su ideološkim temeljem novog društva. Međutim, ta idila nije potrajala, jer se Skender, kao i mnogi njegovi savremenici intelektualci, sve više protivio cenzuriranju i nametanju uskogrudih ideoloških i političkih uvjerenja, zbog čega je, 1957. godine, prognan u Mostar. Razočaran i povrijeđen od sistema za koji je bio spreman sve da žrtvuje, počeo se opijati. Patio je od nostalgije, pisao rijetko, ali i dalje genijalno, tako da se soneti koje je napisao u tom periodu svrstavaju u najbolju poeziju ikad napisanu na prostoru naše regije.

Otkuda znam da je tu šuma kad sama je tmina.

Tolika da su je pune – i prazne duplje vida

Do dna mi pamćenja, sužnja što traži provid zida.

Da li to pipam stabla, il mene dira tamnina?

U ovim stihovima soneta „Krik“ progovara pjesnikova tuga. Jer, za razliku od ratnih poema, koje je pisao kao idealist, sonete je pisao ogorčeni i poniženi politički disident Kulenović. To su pjesme o životu, smrti i ljubavi, umnogome drugačije od njegovih ratnih poema, pa se čini kao da su ih napisala dva različita čovjeka.

Uspješna porodica

Skender je bio oženjen Verom Crvenčanin Kulenović, prvom ženom filmskom rediteljicom u Јugoslaviji, koja je, također, bila aktivna učesnica NOB-a. Profesionalnu karijeru počela je još u Drugom svjetskom ratu, 1944., kao glumica u „Centralnoj pozorišnoj grupi BiH“, te potom u Sarajevskom narodnom pozorištu. Radila je kasnije kao rediteljica u „Avala filmu“, a 1953., nakon završene Akademije za pozorište i film, postaje samostalna umjetnica. Osim režiranja filmova, pisala je drame, monodrame, scenarije i knjige o historiji pozorišta. Zanimljivo je da je i Vera preminula u istom mjesecu kao i Skender, tačnije 21. januara 2013., također u Beogradu, u 93. godini života.

U svojoj 92. godini Vera je pomogla da izađu iz štampe „Sabrana djela Skendera Kulenovića“ u 10 tomova, u kojima su se posthumno našli i Kulenovićevi neobjavljeni rukopisi, koje je ona sačuvala. Istovremeno je objavila i autorsku knjigu „Skenderova trajanja“, svojevrsnu biografiju svog supruga. Na novinarska pitanja o tome šta su Skenderova trajanja, Vera je tada odgovorila:

– O Skenderovim trajanjima ne može da se govori ovako, odjednom, kratko, ali svako ko uzme da pročita moju najnoviju knjigu upravo pod tim nazivom “Skenderova trajanja” shvatit će o čemu je riječ. Ono što se događalo iz dana u dan Skender je to oblikovao. Da li je u pitanju sonet u dnevnoj šetnji, da li je to pitanje rijeke, tvrđave u sonetima u kojima uvijek ima jednu reminiscenciju različitih sadržaja, a da ne govorimo o “Ponornici”, gdje on prati sudbinu ne samo svoje porodice nego prati sudbinu čitavog društva kroz tu porodicu.

Vera i Skender imali su dvoje djece, sina Vuka i kćerku Biljanu, koja je i sama bila pjesnikinja, ali i poznata balerina.  Sin Vuk Kulenović bio je čuveni kompozitor, koji je živio u američkom gradu Bostonu, te radio kao profesor kompozicije na Univerzitetu Berkeley. Komponirao je brojna djela, ali je nama najinteresantnija i najpoznatija kantata povodom ceremonije otvaranja Zimskih olimpijskih igara u Sarajevu, njegovom rodnom gradu, 1984. godine.

Prema mišljenju brojnih književnika i književnih historičara, Skender je bio pjesnik dojmljive jezičke genijalnosti i veliki jezički čistunac. Jedan od književnika koji su se divili Kulenovićevom jeziku bio je Danilo Kiš, koji je rekao:

– Skender Kulenović je bio rudar jezika… Jednako u svojim pjesmama kao i u svojim prozama, Skender je birao uvijek najtvrđu riječ, uvijek iz najdubljih jezičkih slojeva, uvijek iz najtamnijih svojih leksičkih zona, jer je za njega najtačnija bila ona riječ koja je najduže mirovala u rudi predanja, ona koja je najmanje istrošena, ona koja je najljuće zveknula na njegovom jezičnom nakovnju.

Skender Kulenović je bez sumnje bio i veliki znalac našeg jezika kojim je obogaćivao svoja djela, nekad ih umivajući suptilnim lirskim ukrasima, a nekad pooštravajući britkošću riječi i izraza, pa se stiče dojam da iz njegovih djela jezik nastaje, a ne da se ona služe njime. To mogu samo rijetki i genijalni, velikani koji u svojim djelima žive vječno.