Dolaskom Osmanlija u Bosnu i Hercegovinu, sredinom 15. vijeka, počinje i gradnja džamija u našim gradovima, najvažnijih islamskih, ali i uopće historijskih spomenika u našoj zemlji, koje svojom arhitekturom prikazuju i kulturu perioda u kojem su građene. Osmanlije su nakon osvajanja određenog mjesta, osnivale novi grad te prvo gradile džamije oko kojih se potom širilo naselje. Danas ih je na prostoru naše zemlje 1.912, a svojom monumentalnošću, ljepotom i specifičnošću predstavljaju simbole mira i razglednice bosanskohercegovačkih gradova.
U Bosni i Hercegovini 7. maj se obilježava kao Dan džamija, koji simbolično podsjeća na rušenje ili oštećenje brojnih džamija i drugih vakufskih objekata tokom agresije na BiH 1992.-1995., povezujući sudbinu bh. džamija sa sudbinom i žrtvama Bošnjaka.
Riječ džamija potječe od arapske riječi ǧāmi‘ – koja znači mjesto za molitvu, okupljalište. Specifičnost arhitekture džamija čine okrugli centralni prostor nad kojim se uzdiže jedna ili više munara, s koje mujezin poziva vjernike na molitvu, potom harem, odnosno ograđeno dvorište s česmama (šadrvan) za uzimanje abdesta, u kojem se često nalaze i turbeta s mezarima vakifa i istaknutih muslimana. Džamije krasi jednostavan interijer. Pod je prekriven ćilimima, a na zidu nasuprot glavnom ulazu smješten je mihrab, ukrašena udubina u zidu okrenuta u smjeru Mekke, pred kojom uči imam. U blizini mihraba nalazi se mimber, povišeno mjesto za hutbe, izrađeno od izrezbarenog drveta ili kamena. Strop džamije ukrašen je arapskim ornamentima izvedenim u mozaiku, s kojeg visi veliki, uglavnom kristalni luster. Najstarije bosanskohercegovačke džamije izgrađene su u 15., a najljepše u 16. vijeku. Ovi grandiozni i dostojanstveni spomenici kulture vijekovima odolijevaju zubu vremena, očaravajući svojom ljepotom i ispunjavajući mirom svakog posjetitelja.
TURHAN EMIN-BEGOVA U USTIKOLINI
Prva džamija u BiH, prema narodnim predanjima, izgrađena je u Ustikolini 1448-1449. godine. Zadužbina je Turhan Emin-bega, vojskovođe sultana Murata II. Početkom Drugog svjetskog rata, 1941. godine, Turhan Emin-begova džamija bila je spaljena, a kako je riječ o historijski važnom objektu, nakon rata uvrštena je na spisak prioriteta za rekonstrukciju Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti u Sarajevu. Obnovljena je 1956. godine, s gotovo svim vjerodostojnim osobinama, te stavljena pod zaštitu države.
DŽEBARSKA U ŽIVINICAMA
Na području Džebara u općini Živinice smještena je najstarija džamija u Tuzlanskom kantonu, Džebarska džamija, izgrađena 1463. godine, u vrijeme sultana Mehmeda II Fatiha. Ova džamija je posebna i po tome što je više od 10 hiljada vjernika posjeti svake prve subote u augustu, vjerujući da, ukoliko u Džebarskoj džamiji klanjaju tri džume ili posjete tri uzastopna mevluda, to ima vrijednost kao da su obavili hadždž.
KUŠLAT DŽAMIJA U ZVORNIKU
Mala džamija na litici iznad magistralnog puta koji spaja Sarajevo i Zvornik, nalazi se unutar Stare utvrde Kušlat i vijekovima skreće pažnju znatiželjnih putnika namjernika. Izgradili su je osmanski vojnici između 1460. i 1480., te je bila poznata kao vojna džamija. Do Kušlat džamije može se doći samo pješice, a u prošlosti je bila popularno mjesto, i to ne samo za vjernike. Za nju je čuveni putopisac Evlija Čelebi napisao da je Ebul Fethova, odnosno sultana Mehmeda II Fatiha. Postoje dva predanja o njenom imenu, prema jednom je ime dobila po bosanskoj plemićkoj porodici Kuršlatovića, a prema drugom po ptičijem gnijezdu.
ČARŠIJSKA U SREBRENICI
Čaršijska džamija je prva gradska džamija u Srebrenici. Vrijeme njene izgradnje zapisao je putopisac Evlija Čelebi: “Glavna je Bajezid Velijina džamija. To je jednostavna bogomolja u starom stilu s jednom munarom, a pokrivena je ćeramitom”. Prema tome, izgrađena je između 1481. i 1512. godine, u vrijeme kad je Osmanskim carstvom vladao sultan Bajezid II, odnosno Bajezid Velija, kako ga naziva Evlija Čelebi.
SULTAN AHMEDOVA U ZENICI
Najstariji dokument o Sultan Ahmedovoj džamiji u Zenici napisan je na jednoj kamenoj ploči, pronađenoj u podnožju munare ove, kako je još nazivaju Čaršijske džamije: “Datum obnove Čaršijske džamije je u godini 912. h. g.” (1506/1507.). Godine 1697., u vrijeme kad je Eugen Savojski rušio i palio bosanskohercegovačke gradove, džamija je bila srušena, ali je na njenim temeljima sultan Ahmed, 1720. godine, sagradio novu, koja danas nosi njegovo ime, a proglašena je nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
ATIK DŽAMIJA U BIJELJINI
Atik džamija u Bijeljini (Stara džamija, Carska džamija ili Sultan Sulejmana Zakonodavca) sagrađena je između 1520. i 1566. godine. Po okončanju tursko-austrijskog rata, 1718. godine, austrijska vlast ju je pretvorila u katoličku crkvu. Nakon Beogradskog mira, potpisanog 1739. godine, kojim je Bijeljina ponovo pripala Osmanskom carstvu, džamija je obnovljena i sagrađena joj je drvena munara. Atik džamija proglašena je nacionalnim spomenikom BiH.
ALADŽA U FOČI
Aladžu ili Šarenu džamiju izgradio je 1549. godine neimar Hasan Nezir, bliski saradnik Mimara Sinana, pa se po njemu naziva još i Džamija Hasana Nezira. Ovo je prva džamija u BiH sagrađena u klasičnom osmanskom stilu, te su sve kasnije džamije građene po uzoru na Aladžu. Aladža je uvrštena na liste kulturne baštine Bosne i Hercegovine i spomenika svjetske baštine UNESCO-a.
BEHRAM-BEGOVA U TUZLI
Prema najstarijim izvorima, Behram-begova ili Šarena džamija u Tuzli podignuta je nešto poslije 1553. godine, vjerovatno za potrebe osmanske vojske. Još se naziva Časna i Atik (Stara) džamija. Kako se naziv džamije mijenjao, tako se i mahala oko nje nazivala prvo Džamijska, potom Časna, pa Atik. U 17. vijeku džamiju je obnovio Behram-beg pa od tada nosi ime po njemu – Behram-begova. Prvobitno sazidana džamija je nestala u velikom požaru koji je zadesio Tuzlu 1871. godine, ali je 1888. godine na njenim temeljima sagrađena nova.
KARAĐOZ-BEGOVA U MOSTARU
Najveća džamija u Mostaru i jedna od najljepših hercegovačkih sagrađena je 1557. prema nacrtima osmanskog arhitekte Mimara Sinana, a zadužbina je najvećeg vakifa Mostara i Hercegovine Mehmed-bega Karađoza, brata osmanskog vezira Rustem-paše Opukovića. Uz džamiju je Mehmed-beg izgradio i medresu. Na džamiji je nekoliko natpisa, od koji se naročito ističu dva: prvi, koji je lijevo od ulaza u džamiju: „Ko vjeruje u Allahovo određenje, bit će spašen od tuge“ i drugi, koji se nalazi desno: „Sat pravde bolji je od 70 godina ibadeta“.
ŠIŠMAN IBRAHIM-PAŠINA U POČITELJU
Džamiju u centru Počitelja sagradio je hadži Alija Mujezinović, sin Musa-agin 1562/63., pa se po njemu naziva i Hadži Alijina džamija. U 17. vijeku džamiju je obnovio Šišman Ibrahim-paša, te od tada u narodu nosi naziv Šišman
Ibrahim-pašina džamija. Uz Šišman Ibrahim-pašinu džamiju, zbog tvrdog tla, nema mezarja, kao što je uobičajeno kod ostalih džamija u Bosni i Hercegovini, ali u džamijskoj avliji pored munare raste veliki čempres, za koji se tvrdi da je stariji od same džamije, te donesen čak iz Libana.
GRADSKA U BOSANSKOJ OTOCI
Prelijepa džamija na otočiću rijeke Une, u Bosanskoj Otoci, jedina je džamija u Evropi koja se nalazi na takvom specifičnom mjestu, a sagrađena je 1565. godine. Do džamije se jedino može doći mostom. Gradska džamija u Bosanskoj Otoci je poseban zaštitni znak tog grada, a prema mišljenju mnogih, ovo je najljepša džamija u Evropi.
DUKATAREVA U LIVNU
Dukatareva džamija u Livnu službeno se zove po Hadži Ahmetu Dukataru, a njeno drugo ime je Glavica džamija, koje je dobila jer se nalazi na prirodnoj glavici čije se tri strane spuštaju prema rijeci Bistrici. Izgrađena je između 1562. i 1574. godine. Evlija Čelebi Dukatarevu džamiju spominje u svom putopisu 1660. godine kao staru, tvrdo zidanu, potkupolnu džamiju koja se nalazi blizu čaršije. Nad njenim vratima našao je kronogram: “Kad ova džamija milošću Allahovom bijaše pri dovršenju, tajanstveni glas reč joj kronostih: Divna li je kuća pobožnih ljudi. Godina 996.”
FERHADIJA U BANJOJ LUCI
Ferhad-paša Sokolović, bosanski sandžak-beg, vladao je sjevernom Bosnom u drugoj polovini 16. vijeka, a prema mišljenju mnogih, izgradio je jednu od najljepših džamija na svijetu – Ferhadiju, 1579. godine. Gradnju džamije Ferhad-paša je povjerio jednom od učenika čuvenog osmanskog arhitekte Mimara Sinana. Kompleks Ferhadije čine džamija, avlija, mezarje, česma, okolni zid s kapijom i tri turbeta ispod kojih su mezari Ferhad-paše Sokolovića, njegove unuke Safi-kadune i njegovog zastavnika. Ferhadija je 1950. godine uvrštena na popis bosanskohercegovačke kulturne baštine.
FETHIJA U BIHAĆU
Bihaćka džamija Fethija najstarija je gotička građevina u našoj zemlji. Sagrađena je 1266. godine kao crkva svetog Ante Padovanskog. Osmanska vojska, koju je predvodio segedinski sandžak-beg Hasan-paša Predojević, zauzela je Bihać 1592. godine, kada crkva postaje džamija. U podnožju munare Fethija džamije, u kamenoj ploči, isklesan je natpis: “Za blagorodne vladavine prvaka svijetle otomanske porodice, zaštitnika vjere, uzdržavatelja gradova, našeg gospodina sultana Abdul-Aziz-hana, sagrađena je ova munara, kojoj primjera nema i obnovljena časna džamija”.
TRI SARAJEVSKE LJEPOTICE
Careva
Jedna od najstarijih džamija u Bosni i Hercegovini je sarajevska Careva džamija, izgrađena 1457., kao zadužbina Isa-bega Ishakovića, tadašnjeg bosanskog sandžak-bega i osnivača Sarajeva, a posvetio ju je sultanu Mehmedu II Fatihu, po kojem je i dobila ime Careva. U njenom haremu, prema pretpostavkama mnogih historičara, nalazi se mezar Isa-bega Ishakovića.
Gazi Husrev-begova
Među najznačajnije džamije i sakralne objekte u Bosni i Hercegovini svrstana je Gazi Husrev-begova džamija, u narodu poznatija kao Begova. Izgradio ju je 1530. godine mimar Ajem Esir Ali, Perzijanac iz Tabrisa, koji je tada bio glavni arhitekt Osmanskog carstva. Njen vakif je Gazi Husrev-beg, bosanski sandžak-beg od 1521. do 1541., koji je sav svoj život posvetio izgradnji i urbanizaciji Sarajeva, te je, osim džamije, izgradio i brojne druge sarajevske objekte. Gazi Husrev-begova džamija je prva džamija u svijetu koja je dobila električno osvjetljenje, 1898. godine.
Ali-pašina
Budimski beglerbeg i bosanski sandžak-beg Hadim Ali-paša testamentom je zavještao da se trećina imetka iz njegovog vakufa upotrijebi za izgradnju džamije uz njegov mezar. Nakon Ali-pašine smrti, 1558., džamija je izgrađena i otvorena za vjernike 1561. godine. Njena specifičnost je što nije izgrađena u tadašnjem centru grada, kako je bilo uobičajeno u gradnji džamija, nego na, u to vrijeme, periferiji Sarajeva.