Od 12. do 15. vijeka, prvo u Banovini, a nakon 1377. godine i proglašenja Tvrtka I Kotromanjića za kralja, Kraljevini Bosni, nastaju utvrđeni gradovi na našim prostorima. Ovi najvažniji arhitektonski srednjovjekovni spomenici građeni su uglavnom na visokim planinskim grebenima i strmim liticama, koji su prirodno zaštićeni, jer je primarni cilj njihove gradnje bio odbrambeni. Mada su u posljednjih stotinjak godina brojne od tih tvrđava porušene do temelja, još ih je mnogo koje se visoko izdižu i ukrašavaju bosanskohercegovačke predjele.
Osnovni elementi u izgradnji tvrđava bili su kule i bedemi, koji su opasavali teško pristupačan prostor od nekoliko stotina do hiljadu kvadratnih metara, a koji se tako najlakše mogao braniti. Najviša kula bila je glavni i često početni dio tvrđave, a tu su manje ugaone i pobočne, te kapikule, koje su bile ključna mjesta odbrane. Gradska vrata često su bila u posebnoj kuli, rjeđe direktno u bedemu, a za slučaj opasnosti postojao je tajni izlaz. Najveće tvrđave služile su kao kraljevske rezidencije, poput Bobovca, ili su bile sjedišta najmoćnijih bosanskih feudalaca (Jajce, Blagaj). Brojne bh. srednjovjekovne tvrđave očuvane su do danas i svjedoče o snazi i veličini srednjovjekovne bosanske države, ali i raskošnosti i moći njenih vladara.
Jajce
Jajačka tvrđava sagrađena je, najvjerovatnije, u 13. vijeku, a njena konačna izgradnja vezuje se za Hrvoja Vukčića Hrvatinića, koji je i osnivač Jajca. Nakon Hrvojeve smrti, 1416. godine, udajom njegove supruge Jelene Margarete za kralja Stjepana Ostoju Kotromanjića, Jajce prelazi pod vlast dinastije Kotromanjić. U vrijeme vladavine Ostojinog nasljednika Stjepana Tomaša i njegovog sina Stjepana Tomaševića Jajce je bilo kraljevska rezidencija. Na jugozapadnom dijelu Tvrđave je ulaz gdje se nalazi i jedini sačuvani portal s grbom Kotromanjića u Bosni i Hercegovini.
Travnik
Na mjestu Travničke tvrđave, prema istraživanjima brojnih arheologa i historičara, postojalo je neolitsko naselje. Tvrđava je izgrađena u prvoj polovini 15. vijeka za vrijeme bosanskog kralja Ostoje ili kralja Tvrtka II Kotromanića. Smatra se jednom od najbolje očuvanih tvrđava u BiH. Za razliku od većine drugih srednjovjekovnih utvrđenja, Stari grad Travnik se dobro očuvao zahvaljujući činjenici da su ga Osmanlije nakon osvajanja naselile i nastavile razvijati naselje u njegovom podnožju. Nakon provale austrijskog princa Eugena Savojskog u Bosnu i razaranja Sarajeva, 1697. godine, vezirska stolica prenesena je u Travnik, koji je tada postao sjedište vezira i upravni centar Bosanskog pašaluka.
Ostrožac
Ostrožačka tvrđava proglašena je nacionalnim spomenikom, a sastoji se iz srednjovjekovnog i dijela iz osmanskog perioda, dvorca Lothara von Berksa i zbirke skulptura. Važi za jednu od površinom najvećih tvrđava u Bosni i Hercegovini, a smještena je na uzvišenju iznad lijeve obale rijeke Une i istoimenog naselja. Prema historijskim podacima, Tvrđava je izgrađena u 13. vijeku i bila je u posjedu knezova Babonića-Blagajskih (knezovi Ostroški). Godine 1552., prelazi pod vlast Antuna Bakšića, a 1577. osvajaju je Osmanlije. Od 17. vijeka je sjedište Ostrožačke kapetanije, kojom su skoro 300 godina stolovali dizdari i kapetani Beširevići, čime su postali vlasnici Tvrđave. Godine 1902., nasljednik Mehmed-beg Beširević prodao je Tvrđavu bihaćkom sreskom načelniku, austrijskom grofu iz loze Habsburg, Lotharu von Berksu, koji ju je restaurirao, pretvorivši je u najljepšu bosanskohercegovačku tvrđavu i jedinu koju nazivamo dvorcem.
Blagaj
Tvrđava Blagaj bosanskohercegovački je nacionalni spomenik. Nalazi se na vrhu kraškog brda iznad vrela rijeke Bune, na strmoj litici u čijem podnožju je podignuta čuvena tekija. Na ovom mjestu je postojalo naselje još u doba bogumila, a kasnije su Rimljani tu izgradili svoju tvrđavu, koju su dogradili Bizantijci. Bosanski ban Stjepan II Kotromanić je 1326. godine uključio ovo područje u sastav Bosanske banovine. Osmanlije su zauzele Blagaj 1465. godine, te su ga tokom svoje vladavine dograđivali, pa su tako u centru Starog grada smješteni objekt s cisternom, džamija i stambeni objekt, koji su nastali u osmanskom periodu.
Srebrenik
Na prostoru nekadašnje župe Usora, koja je tokom srednjeg vijeka bila poprište stalnih sukoba Bosne i Ugarske, a od 15. vijeka i Osmanskog carstva, smještena je Srebrenička tvrđava. Prvi put se spominje 15. februara 1333. godine u Srebreničkoj povelji, odnosno ugovoru između bana Stjepana II Kotromanića i Dubrovačke republike, kojim Bosna ustupa Ston, Rat i Prevlaku, otoke oko Rata i sve što je između Prevlake do Lovišća Dubrovačkoj republici u zamjenu za godišnju naknadu od 250 dukata. Godine 1393., Srebreničku tvrđavu osvajaju Mađari, a 1512. je zauzimaju Osmanlije. Smještena je na kamenoj stijeni i jedini način ulaska u Tvrđavu je drveni most koji preko provalije povezuje tu stijenu s ostatkom uzvisine.
Bobovac
Iako sa samo nekoliko svojih očuvanih zidina, Tvrđava Bobovac je svjedok slavnog perioda i moći Bosanske kraljevine. Postoje dokazi da je temelje ovog kraljevskog grada postavio rimski car Trajan između 98. i 117. godine, a u četvrtom i petom vijeku bogumili su na tom mjestu sagradili prvo stambeno naselje – dvor. Prvi ban koji se spominje u pisanim dokumentima da je boravio u Bobovcu jeste Stjepan II Kotromanić. Stjepan II je vladao od 1322. do 1353., kada umire i nasljeđuje ga Tvrtko I Kotromanić, sin njegovog brata Vladislava. Tvrtko I je bio posljednji ban, a prvi bosanski kralj, jer je krunisan 1377. godine. U historiji je zabilježen kao najjači vladar srednjovjekovne Bosne. Godine 1463., Bobovac su osvojile Osmanlije.
Doboj
Dobojska tvrđava potječe iz 13. vijeka i nalazi se u gradu Doboju koji se i razvio oko nje. Da je njena gradnja počela u 13. vijeku dokazuju brojna arheološka istraživanja, nalazi nakita s groblja na Usori i keramike iz dna južne kule Dobojske tvrđave, austrijske gravire iz 1697. godine, stari turski popisi, tefteri…
Vranduk
Stari grad Vranduk podignut je krajem 14. vijeka i prvobitno je bio banski, a zatim kraljevski grad srednjovjekovne Bosne, gdje su bosanski kraljevi primali izaslanstva, potpisivali ugovore i izdavali povelje. Osmanlije su Tvrđavu Vranduk zauzele 1463. godine. U 18. i 19. vijeku, Tvrđava je služila kao zatvor za političke osuđenike.
Kastel
Na lijevoj obali rijeke Vrbas u Banjoj Luci nalazi se jedna od najstarijih i najvećih tvrđava u Bosni i Hercegovini – Kastel. Iako ne postoje precizni podaci o njenoj izgradnji, arheološka istraživanja pokazuju da su je prvobitno izgradili Rimljani u 3. vijeku. Za današnji izgled Tvrđave najzaslužnije se Osmanlije, koje su je, nakon osvajanja Bosne, 1463., zatekle u ruševnom stanju i kompletno je obnovile. Svoj konačan oblik s bedemima, bastionima s kulama i podzemnim prolazima, Tvrđava Kastel dobila je 1714. godine.
Maglaj
Maglajska tvrđava izgrađena je u 13. vijeku, ali je svoju konačnu formu dobila za vrijeme osmanske vladavine u 18. vijeku. Uprkos brojnim prepravkama, Tvrđava je u zadržala svoj srednjovjekovni identitet. Specifičnost Tvrđave je sahat-kula, sagrađena 1697. godine, koja je sate otkucavala po srednjoevropskom vremenu. Stručnjaci je svrstavaju među veće i fortifikacijski jače objekte u dolini rijeke Bosne. Tvrđava Maglaj prvi put se spominje 18. septembra 1408. godine u povelji ugarskog kralja Sigismunda. Prvi službeni dokument koji je potpisan u Maglajskoj tvrđavi jeste između Ugarske i Osmanske carevine iz 1503. godine.
Vidoški
Tvrđava Vidoški iznad Stoca je impozantna i spada među najveće utvrđene gradove u Bosni i Hercegovini, a spomenuta je 1375. i 1444. godine. Prema nekim zapisima, grad je nekoliko puta stradao od udara groma i eksplozije baruta. Svoj današnji izgled Tvrđava Vidoški poprimila je 1888. godine, kada ju je austrougarska vojska porušila i ponovo izgradila u skladu s vlastitim potrebama.
Ključ
Na visokim stijenama iznad lijeve obale rijeke Sane nalazi se Tvrđava Ključ. Prvobitno utvrđenje na ovom mjestu sagradili su još Rimljani. Stari grad Ključ prvi put se spominje 1322. godine, u povelji bana Stjepana II Kotromanića koji daruje Vukosavu Hrvatiniću župe Banicu i Vrbanju, i u njima gradove Ključ i Kotor. Posljednji bosanski kralj Stjepan Tomašević je 1463. godine pokušao u Ključkoj tvrđavi naći utočište, ali su ga Osmanlije uhvatile i zarobile. Tvrđava je proglašena nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
Velika Kladuša
Velikokladuška tvrđava datira iz 13. vijeka, a smještena je na brežuljku iznad desne obale Graborske, pritoke rijeke Kladušnice. U dokumentima se Tvrđava prvi put spominje 1280. godine. Bila je vlasništvo Babonića Blagajskih, a kasnije knezova Kladuških. Osmanlije su je zauzele 1633. godine i dodatno utvrdile izgradnjom bedema.