Prošlo je 45 godina otkako nas je, 25. januara 1978. godine, zauvijek napustio bosanskohercegovački velikan, pisac i akademik Skender Kulenović, ali njegove pjesme, poeme, komedije, eseji, kritike, putopisi, crtice, priče i romani žive i danas. Njegova djela su neprocjenjivo kulturno-historijsko blago, ne samo Bosne i Hercegovine nego i cijele naše regije, u kojima je opisivao događaje između dva svjetska rata, tokom Drugog svjetskog rata, u kojem je i sam učestvovao kao partizan, te u postratnoj socijalističkoj Jugoslaviji. U realne opise tadašnje stvarnosti unosio je lične doživljaje i emocije, pišući ih visokosofisticiranim jezikom, zbog čega su njegova djela svrstana u najvredniju književnost svih vremena stvaranu na prostoru nekadašnje Jugoslavije.
U Bosanskom Petrovcu, gdje je rođen, 2. septembra 1910. godine, završio je osnovnu školu, u Travniku Jezuitsku gimnaziju, a potom studirao pravo na Zagrebačkom univerzitetu. Studij prava napustio je 1935. godine i posvetio se književnosti i novinarstvu.
Već sa 17 godina, u trećem razredu gimnazije, napisao je svoje prvo književno djelo, sonetni vijenac “Ocvale primule”, ciklus od pet soneta objavljen u gimnazijskom listu „Hrvatska vila“ u Travniku, 1927. godine.
– Te pjesme najviše i volim. One su nastale kad sam prvi put zaplakao za djetinjstvom i djetetom, u trenutku kad sam osjetio prerani dolazak tjeskobe, gorčine i usamljeništva, koji me nikad više nisu ostavljali – govorio je Skender o svojim „primulama“.
Nakon objavljivanja prvih soneta, Kulenović je sarađivao u brojnim časopisima, a 1937. godine s Hasanom Kikićem i Safetom Krupićem pokrenuo je u Zagrebu časopis „Putokaz“, koji je bio namijenjen „naprednoj, duhovnoj orijentaciji muslimana“, a izlazio je samo tri godine.
Otac alkoholičar
Kao potomku jedne od najpoznatijih i najbogatijih bh. begovskih porodica, za koju zbog prezimena mnogi historičari tvrde da vodi porijeklo od Kulina bana, Skenderovo rano djetinjstvo bile je sretno i bezbrižno. Međutim, agrarna reforma u vrijeme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, koja je najviše oštetila bogate begovske porodice, osiromašila je i Skenderovu porodicu. Njegov otac Salih-beg Kulenović, ne mogavši se pomiriti s novonastalom teškom situacijom i siromaštvom, odao se alkoholu i upropaštavajući sebe, upropaštavao je vlastitu porodicu.
Posljedice očevog opijanja i teških uvjeta života po Skendera su bile potucanje po đačkim i studentskim domovima, loša ishrana i neimaština. Loši porodični odnosi odrazili su se i na Skenderovu braću, koji su kao i on vrlo mladi napustili rodni dom. Muhamed je još kao maloljetan otišao u Krakov, u Poljsku, gdje je završio Likovnu akademiju, a Muzafer u Beograd na studij prava, koji je napustio zbog fudbala, jer je bio jedan od najtalentiranijih fudbalera svoje generacije. Sva trojica braće bili su veliki patrioti i mnogo se žrtvovali u borbi protiv fašističkih vlasti tokom Drugog svjetskog rata. Nažalost, samo je Skender preživio.
Tešku porodičnu situaciju Kulenović je najbolje opisao u poemi simboličnog naslova „Na pravi sam ti put, majko, iziš’o“, koja je, ustvari, njegova ispovijest o životu, ali i priča o položaju tadašnjih žena, majki, koje su svoj vijek provodile u “četiri duvara”:
Pred svitanja, prigušiv dah i lampu,
uz mrtvi sokak batrgav mu je korak osluškivala.
Pijanom, kundure mu ubljuvane odvezivala.
Stranca, pitomošću srne zalud je prodobrivala.
Voskom podova i mirisom mivene puti,
svjetlinom odaja i grla, kajmakom na kahvi,
cimetom jela i tijela, zalud ga je dočekivala:
Sljepoočice nikad joj ne dirnu dlanovima dragosti,
Već je istrga kliještima požude.
Stojanka majka Knežopoljka
Na Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a, održanom u noći 25. i 26. novembra 1943. godine u Mrkonjić Gradu, kojem je Skender prisustvovao kao vijećnik, izabran je za sekretara Narodne skupštine Federativne Narodne Republike Jugoslavije.
Književni i publicistički rad Kulenović nije zanemarivao ni u ratu, pišući poeme i uređujući listove „Bosanski udarnik“, „Glas“ i „Oslobođenje“. Poeme „Stojanka majka Knežopoljka“, „Na pravi sam ti put, majko, iziš’o“, „Pisma Jove Stanivuka“ i „Ševa“ svjedočanstva su ratnog vremena, tadašnjeg života i dešavanja na našim prostorima. Najpoznatija Skenderova ratna poema „Stojanka majka Knežopoljka“, ustvari je izraz njegovog bunta protiv fašističkog terora koji je bio nemilosrdan, naročito po civilno stanovništvo. O nastanku te poeme u jednom intervjuu je rekao:
– „Stojanka majka Knežopoljka“ nastala je poslije velike fašističke ofanzive na Kozari. Poemu sam napisao za jedan dan, zapravo za jedan dan i noć… Poemu sam čitao pred Kozarskim odredom i narodom, na svečanosti u augustu 1942. na jednom kozarskom visu – Paležu.
Poslije rata Kulenović je imenovan direktorom drame Narodnog pozorišta u Sarajevu, a uporedo je uređivao i časopise „Pregled“, „Književne novine“ i „Novu misao“. Od 1957. do 1970. bio je dramaturg Narodnog pozorišta u Mostaru, a kasnije urednik u beogradskoj „Prosveti“.
Godine 1974., dobio je Zmajevu nagradu za književno djelo. Bio je član svih triju akademija nauka i umjetnosti u našoj regiji: ANUBiH, SANU i HAZU.
Uspješna porodica
Otkuda znam da je tu šuma kad sama je tmina.
Tolika da su je pune – i prazne duplje vida
Do dna mi pamćenja, sužnja što traži provid zida.
Da li to pipam stabla, il mene dira tamnina?
U ovim stihovima soneta „Krik“ progovara pjesnikova tuga. Jer, za razliku od ratnih poema, koje je pisao kao idealist, sonete je pisao ogorčeni i poniženi poslijeratni politički disident Kulenović.
Skender je bio oženjen Verom Crvenčanin Kulenović, prvom ženom filmskom rediteljicom u ex-Јugoslaviji, koja je također bila aktivna učesnica i pripadnica NOB-a, a profesionalnu karijeru je počela još u Drugom svjetskom ratu, 1944., kao glumica u „Centralnoj pozorišnoj grupi BiH“, te potom u Sarajevskom narodnom pozorištu. Vera i Skender imali su dvoje djece, sina Vuka, čuvenog kompozitora svjetskoga glasa, te kćerku Biljanu, koja je i sama bila pjesnikinja, ali i poznata balerina.
Skender Kulenović je bio i veliki znalac našeg jezika kojim je obogaćivao svoja djela, nekad ih umivajući nježnim lirskim ukrasima, a nekad pooštravajući britkošću riječi i izraza, pa se stiče dojam da iz njegovih djela jezik nastaje, a ne da se ona služe njime. To mogu samo rijetki i genijalni, zato ih i nazivamo velikanima.
Vuk Kulenović, Skenderov sin, kompozitor svjetskog glasa
Skenderov sin Vuk Kulenović bio je čuveni kompozitor svjetskog glasa, koji je živio u Bostonu, u SAD-u, gdje je i preminuo nakon duge i teške bolesti 12. aprila 2017., u 71. godini. Vuk je radio kao profesor kompozicije na Univerzitetu „Berkeley“, a bostonski list „Globus“ opisao ga je kao „jednog od najznačajnijih i najzanimljivijih kompozitora“. Komponovao je brojna djela, a najpoznatija su mu „Boogie“ i „Electric Symphony“. Našoj javnosti je manje poznato da je Vuk komponovao kantatu povodom ceremonije otvaranja Zimskih olimpijskih igara u Sarajevu, njegovom rodnom gradu, 1984. godine. Osim toga, komponovao je i muziku za poznate filmove, poput „Davitelj protiv davitelja“, „Igmanski marš“, „Dorotej“, „U ime naroda“…