Dolaskom Osmanlija i njihovog civilizacijskog djelovanja u formiranju gradskih sredina i širenja orijentalno-islamske kulture u Bosni i Hercegovini, jedna od značajnih uloga pripadala je dervišima i njihovim redovima. Prema nekim mišljenjima, derviši su u Bosnu i Hercegovinu došli prije osmanske vojske i izgradili prve tekije u BiH, te su oni prvi misionari islama na našim prostorima.
Prva registrirana tekija u Bosni i Hercegovini bila je Mevlevijska na Bembaši iz 1462. godine. Od tog perioda podignuto je četrdesetak tekija, a Evlija Čelebi je u svom „Putopisu“ iz 1664. godine napisao:
– U Sarajevu ima 47 derviških tekija. Mevlevijska tekija nalazi se na obali Miljacke, na mjestu divnom kao rajska bašča. To je vakuf – tekija reda Dželaluddina Rumija. Ima dvoranu za obrede derviša (semahana), sobu za razgovor (mejdan) i 70-80 prostranih derviških ćelija s galerijom, gdje derviši sviraju (mutreban), s kuhinjom (imaret) i trpezarijom. Njen je starješina (šejh) obrazovan derviš čijim molbama Bog udovoljava. Starješina njezinih svirača (najzen-baši) kaligraf derviš Mustafa ima prekrasan rukopis. Tu su još tekije: Šejh Mustafina, Abdulkadira Gilanije, halvetijska tekija i tekija Bistrigi Ibrahim efendije…
Nenametljivo širenje islama
Tekije su građevine (zavije) u kojima su boravili šejhovi, neprikosnoveni autoriteti među dervišima, a pripadale su mevlevijskom, kaderijskom, nakšibendijskom, rufaijskom i halvetijskom tarikatu (školi). Do danas ih se održalo svega pet: dvije u Sarajevu – Hadži Sinanova i Mevlevijska, jedna kod Fojnice – Živčići-Vukeljić, jedna u Blagaju kod Mostara i jedna u Travniku.
Uz mnoge tekije postojale su musafirhane i imareti, što je ukazivalo na socijalni aspekt uloge tekije i ukupnog učenja islama koje su derviši izvorno u životu izražavali. Šejhovi i derviši su se bavili i raznim poslovima i zanatima, miješajući se s ljudima i utječući na njih u neposrednom kontaktu. Takav metod derviškog djelovanja, odnosno širenja islama nenametljivo, ali efikasno, ostao je vijekovima nepromijenjen.
Hadži Sinanova tekija
Jednu od najpoznatijih sarajevskih tekija i danas jedini kulturno-historijski spomenik kadirijskog tarikata – Silahdi Mustafa-pašinu, odnosno Hadži Sinanovu tekiju, sagradio je Hadži Sinan početkom 17. vijeka u mahali Kadi Bali efendije ispred Sarač Alije džamije. Ispod tekije u groblju se nalazi Hadži Sinanovo turbe s nišanom na kome piše godina 1049 (po Hidžri), odnosno 1636. Osim uspomene na Hadži Sinana i njegovog sina Silahdar Mustafa-pašu, ova tekija njeguje uspomenu na šejha Hasana Kaimiju – istaknutog pripadnika kadirijskog tarikata i poznatog pjesnika na turskom i bosanskom jeziku, buntovnika protiv nepravdi onovremene administracije i zaštitnika nevoljnika i sirotinje. Osim šejha Kaimije, u ovoj tekiji je boravio i čuveni šejh Muhammed Kuranija Sarajlija Mejli, sljedbenik kadirizma i istaknuti pjesnik i kaligraf. U tekiji se čuvaju brojni njegovi radovi, među kojima i slikarski, te 51 epitaf (kronogram).
Tekija u Blagaju
Najpoznatija tekija koja je izgrađena na području BiH je tekija u Blagaju, a smatra se da je podignuta po dolasku Osmanlija u Hercegovinu, najkasnije 1520. godine. Prvi zapis koji govori o ovoj tekiji nalazimo u „Putopisu“ Evlije Čelebija:
– Na litici na samom izvoru Bune podignuta je tekija, a uz nju i musafirhana s turbetom. Unutar tekije nalazi se velika postorija (semahana) u kojoj derviši obavljaju svoj obred. Unutar semahane nalazi se mihrab. U sklopu tekije nalazi se i stan za šejha i čuvara tekije.
Omer-paša Latas naredio je prvu obnovu Tekije u Blagaju, 1851. godine. Trideset godina nakon te prve obnove došlo je do obrušavanja stijene koja je srušila Tekiju. Tek je 1952. godine ova tekija drugi put obnovljena. Tekija na Buni prvobitno je pripadala bektijaškom sufijskom redu, a od 18. vijeka postaje centar okupljanja halvetija. Danas je ova tekija nezaobilazna stanica za domaće i strane turiste.
Sultan Mehmed II El-Fatih
Sultan Mehmed II EI-Fatih sa svojom vojskom je, osim različitih stručnjaka, u Bosnu i Hercegovinu poveo i najodabranije predstavnike svih tarikata, da šire duh islama. Prema narodnom predanju, kada je došao pred Sarajevo, vidjevši samo jednu munaru, uzviknuo je:
– Ako Bog da, sagradit ćemo u njemu toliko džamija, turbeta i tekija, koliko ima u godini dana.
